Frenzel J. T., Beschreibung des Kreises Oletzko, Regierungsbezirks Gumbinnen, in geschichtlicher, statistischer und topographischer Beziehung. Marggrabowa: Peglau 1870.
NotebookLM
Książka J. Frenzela z 1870 roku obejmuje szczegółowy opis powiatu oleckiego Olecko (Kreis Oletzko), leżącego w regionie administracyjnym Gumbinnen (Gąbin), z naciskiem na historię, statystykę i topografię. Zawiera spis treści wskazujący na szeroki zakres poruszanych tematów, takich jak terytorium, warunki fizjograficzne, stosunki klimatyczne, ludność, migracje, warunki mieszkaniowe i budynki. Omówiono również handel, przemysł, rolnictwo i inne aspekty gospodarki, a także sprawy społeczne, polityczne i kościelne, z szczegółowymi danymi liczbowymi, takimi jak statystyki ludności, urodzeń, zgonów oraz informacje dotyczące administracji i finansów okręgu. Teksty te stanowią kompleksowy przegląd regionu z lat 1866-1869, odzwierciedlający organizację i rozwój społeczno-gospodarczy tego obszaru w Prusach Wschodnich.
Wstęp autora
Niniejszy opis powiatu Olecko nie jest osobistą, przypadkową notatką, lecz dziełem powstałym na podstawie dekretu Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 27 czerwca 1862 roku. Dekret ten nakazywał przygotowanie statystyki dla każdego powiatu monarchii, określając jednocześnie wytyczne, według których materiał miał być opracowany. Dołożyłem wszelkich starań, aby opisać Olecko w najbardziej wyczerpujący sposób. Było to absolutnie niemożliwe, aby zakończyć pracę wcześniej. Po długich dyskusjach, które prowadziłem z Król. Komisarzem Juliuszem Jungiem zaraz po rozpoczęciu mojej pracy nad rozporządzeniem generalnym, a następnie z Król. Radcą Pruskim Rohlandem w latach 1867 i 1869, oraz z powodu tyfusu, praca ta pochłonęła cały mój czas. Sądzę, że poświęciłem jej ostatnie cenne chwile, aby sprostać zadaniu. Surowa zima 1869/70 również utrudniała prace.
Wiele trudności było związanych z gromadzeniem materiałów. Królewski Sekretarz Reichert udzielił mi niezwykle cennego wsparcia, za co składam mu serdeczne podziękowania. Ponadto, Królewski Superintendent Balinus z Gąbina pomógł mi w opracowaniu części dotyczącej rolnictwa. Pan Hofmarschall Schmiedel w Drygał, przez długi czas administrator dóbr Olecko, a obecnie Starszy Radca w Królewskiej Administracji Dobr w Nowosiółkach, w części dotyczącej leśnictwa. Pan Herr Smiddts, Radca Królewski, następnie Pan Dr. Thienemann, Królewski Radca Pruski, a także Pan Policmajster Reitz udzielili mi istotnej pomocy w działach dotyczących policji i spraw społecznych, za co jestem im bardzo wdzięczny.
Historyczny rozwój powiatu Olecko (historia terytorialna) jest w dużej mierze powiązany z historią prowincji. Musiałem ograniczyć się do opisu prowincjonalno-regionalnych wydarzeń i w miarę możliwości wskazać na kluczowe fakty, które wykraczają poza wąskie granice. W tym zakresie dużą pomoc okazała mi praca Król. Radcy Ziemskiego Schmidt'a (Historia Powiatu Angerburg, 1860). Skorzystałem również z dokładnego opisu Pana M. Toppena w nowych Pruskich Prowincjonalnych Zbiorach tom 11 i 12. Uważam również, że w odniesieniu do Król. Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Gąbinie, jako najwyższych i niezbędnych, były istotne dane statystyczne zebrane przez Królewski Rząd w Gąbinie w latach 1833.
Dla statystyki z lat 1818 i 1839, na które często się powołuję, znalazłem wiele wartościowych źródeł, a mianowicie:
- Regencja Gąbin (w odniesieniu do jej położenia, granic, wielkości, ludności, statystyki).
- Topograficzno-statystyczny przegląd regencji Gąbin, z urzędowych danych (Królewskiego Pruskiego Prezydium Policji) opracowany i wydany przez H. Meyera, Sędziego Sądu Okręgowego, Insterburg. Wydrukowano przez G. A. Withelmiego w 1839 roku.
- Ponadto, wszędzie posługiwałem się statystycznymi listami ze starych danych ziemskich.
Publikacja tego pisma nie byłaby możliwa, gdyby stany powiatowe nie wyraziły zgody na wydrukowanie. Uważam, że zasługuje na podziękowanie 200 egzemplarzy drukowanego pisma. Mam nadzieję, że praca Król. Komisji-Rady ziemskiej została właściwie zrecenzowana. Jednak nawet jeśli ta nadzieja miałaby się nie spełnić, to publikacja niniejszej pracy jest dla mnie wystarczającą nagrodą, by cieszyć się z bogactwa spostrzeżeń i wyciągać wnioski. Liczby podane w tabelach są również ważne dla powiatu Olecko, a także dla tych, którzy chcą poznać historię. Mam nadzieję, że ta praca wniesie mały, ale znaczący wkład w dobro powiatu Olecko, a ja przez 10 lat z największą siłą i najlepszą wiedzą pracowałem i starałem się przyczynić do jego rozwoju.
Marggrabowa, w czerwcu 1870 r. Autor.
Spis treści książki.
1. Terytorium.
Położenie geograficzne. Rozwój historyczny. Ustrój miasta Margrabowa. Zarys powiatu oleckiego. Charakterystyka ziemi, własność gruntów, regulacja podatku gruntowego. Ugory powiatu oleckiego. Skład, rozmiar i granice powiatu. [strony 5 do 12]
2. Szkic fizjograficzny.
Charakterystyka geologiczna. Produkty naturalne. Ukształtowanie powierzchni. Stosunki hydrograficzne. [strony 12 do 15]
3. Warunki klimatyczne.
Ich wpływ na stan zdrowia, wegetację, uprawę i zbiory. [strona 16]
4. Ludność.
Ogólnie. Według wieku, płci i stanu cywilnego. Gospodarstwa domowe. Według wyznania. Według zawodu i zajęcia. Stosunki językowe. Kolonizacja. Przyrost ludności. [strony 17 do 21]
5. Odpływ i napływ ludności.
Imigracja i emigracja. Przemieszczenia w obrębie terytorium państwa. Przemieszczenia bez zmiany miejsca zamieszkania. [strony 22 do 23]
6. Warunki urodzeń i małżeństw. [strony 23 do 25]
7. Sprawy dotyczące śmiertelności. [strony 25 do 27]
8. Miejscowości. [strony 27 do 28]
9. Budynki.
Liczba. Gęstość zaludnienia. Ceny zakupu i wynajmu. Pożary. Ubezpieczenie od szkód pożarowych. Towarzystwa ogniowe. Podział powiatu pod względem stanu domostw. [strony 28 do 32]
10. Własność gruntów.
Powierzchnia. Rozdział ziemi. Parcelacje. Podziały wspólnot. Regulacje i uwłaszczenia gruntów dworskich i chłopskich. Zadłużenie ziemi. Stan melioracji. [strony 32 do 37]
11. Rolnictwo, Hodowla Zwierząt i Leśnictwo.
Personel rolniczy. Systemy gospodarcze. Narzędzia rolnicze. Całkowite wykorzystanie. Nawozy. Drenaże. Uprawa owoców (zbóż). Hodowla koni. Hodowla bydła. Produkcja mleka. Siła pociągowa. Hodowla koni. Hodowla bydła. Hodowla owiec. Hodowla świń. Hodowla drobiu. Pszczelarstwo. Spożycie mięsa. Ogólna liczba inwentarza żywego. Leśnictwo. Łowiectwo. Rybołówstwo. [strony 37 do 48]
12. Przemysł i Rzemiosło.
Fabryki. Gorzelnie. Browary. Rzemiosło. [strony 48 do 50]
13. Handel i Transport.
Ogólne stosunki handlowe. Handel zbożem. Ruch graniczny. Handel targowy. Rzeźnictwo. Ruch celny. Ruch telegraficzny. Transport pocztowy. [strony 51 do 55]
14. Drogi. [strony 55 do 57]
15. Warunki klasy pracującej. Zapobieganie ubóstwu.
Stosunki płacowe. Instytucje ochrony przed ubóstwem: Powiatowa Kasa Oszczędności, Towarzystwo Kredytowe, Towarzystwo Pożyczkowe, Towarzystwo Kasy Śmiertelnej, Kasa Wielkanocna, Towarzystwa Ubezpieczeń na Życie. [strony 57 do 61]
16. Opieka nad ubogimi i dobroczynność. [strony 61 do 63]
17. Policja i Więziennictwo. [strony 63 do 65]
18. Zakłady Sanitarne. [strony 65 do 66]
19. Sprawy Kościelne.
Podział powiatu pod względem spraw kościelnych. Liczba dusz. Instytut Towarzystwa Adolpha. Majątek związku kościelnego. Wynagrodzenie duchownych. [strony 66 do 69]
20. Sprawy Szkolnictwa.
Liczba szkół, nauczycieli i uczniów. Majątek szkół. Wydatki na cele szkolne, w szczególności na szkoły podstawowe. [strony 69 do 70]
21. Podatki Państwowe i Rejencji.
Bezpośrednie podatki państwowe: Podatek gruntowo-budowlany, Podatek handlowy. Pośrednie podatki państwowe: Podatek od alkoholu, Podatek tytoniowy, Podatki prowincjonalne. [strony 71 do 75]
22. Administracja Powiatowa i Budżet.
Organizacja administracji powiatowej. Organizacja budżetu powiatowego i powiatu. [strony 75 do 78]
23. Administracja Gminna i Budżet.
Organizacja: Ustrój miasta Margrabowa, Izba miejska, Majątek (podatki i dochody), Szkoły miejskie, Budżet miejski. Gminy wiejskie: Ustrój, Majątek. Szkoły gminne. Budżet. [strony 78 do 81]
24. Sprawy Wojskowe.
Podział powiatu pod względem oznak wojskowych. Rekrutacja. Liczba synów zdolnych do służby wojskowej. Liczba osób w wojsku stałym, w rezerwie, w Landwehrze. Stowarzyszenia o celach wojskowych. [strony 81 do 83]
25. Wymiar Sprawiedliwości Cywilnej i Kryminalnej.
Właściwość i liczba zatrudnionych urzędników. Podział urzędników rozjemczych i sądownictwa rozjemczego. Działalność Królewskiego Sądu Powiatowego. Proces cywilny. Proces karny. Uwaga: Dziedzictwo i upadłości. Notariat. Rejestracje. Hipoteki. Egzekucja. Liczba urzędników. Czynności dobrowolnej jurysdykcji. Wpisy i wykreślenia w rejestrze handlowym. Przegląd statystyczny działalności sądów przysięgłych. [strony 83 do 88]
26. Pierwszy załącznik Wykaz miejscowości powiatu oleckiego. [strony 89 do 97]
27. Drugi załącznik. Przegląd wyników wyceny podatku gruntowego i budowlanego. [strony 97 do 110]
28. Trzeci załącznik. Mapa przeglądowa punktów trygonometrycznych położonych w powiecie oleckim. [strony 110 do 110]
Spis treści w j. niemieckim.
Inhalt.
1. Territorium.
Geographische Lage. Historische Entwickelung. Ordnung der Stadt Marggrabowa. Umriß des Kreises Oletzko. Die Landbeschaffenheit, das Grund-Eigenthum, der Grundsteuer-Regulirung. Die Landbräche des Kreises Oletzko. Bestandtheile, Größe und Grenzen des Kreises. (5 - 12)
2. Physiographische Skizze.
Geologische Beschaffenheit. Naturproducte. Gestaltung der Oberfläche. Hydrographische Verhältnisse. (12 - 15)
3. Klimatische Verhältnisse.
Einfluß derselben auf den Gesundheitszustand, die Vegetation, die Befestigungs und Ernte-Erdeien. (16)
4. Bevölkerung.
Im Allgemeinen. Nach Alter, Geschlecht und Familienstand. Haushaltungen. Nach dem Religionsbekenntniß. Nach Beruf und Beschäftigung. Sprachverhältnisse. Kolonisation. Zuwachs der Bevölkerung. (17 - 21)
5. Abzug und Zuzug der Bevölkerung.
Ein- und Auswanderungen. Ab- und Zuzüge innerhalb des Staatsgebiethes. Ab- und Zuzüge ohne Aufgabe des Domiciles. (22 - 23)
6. Geburts- und eheliche Verhältnisse. (23 - 25)
7. Gestr. Theils- und Sterblichkeits-Verhältnisse. (25 - 27)
8. Wohnplätze. (27 - 28)
9. Gebäude.
Anzahl. Dichtigkeit der Bewohnung. Kauf- und Mieths-Preise. Brände. Versicherung gegen Brandschaden. Feuersocietäten. Eintheilung des Kreises in Betreff des Hausstandes. (28 - 32)
10. Grundeigenthum.
Areel. Vertheilung des Bodens. Parzellirungen. Gemeinschaftstheilungen. Gutsherrliche-bäuerliche Regulirungen und Abmatrikelungen. Verschuldung des Bodens. Meliorations-Zustand. (32 - 37)
11. Ackerbau, Viehzucht und Forstwirthschaft.
Landwirthschaftliches Personal. Wirthschafts-Systeme. Landwirthschaftliche Werkzeuge. Gesammtnutzung. Düngemittel. Drenagen. Anbau von Früchten. Zucht der Pferde. Zucht der Rinder. Milchschaden. Viehkraft. Pferdesucht. Rindviehzucht. Schafzucht. Schweinezucht. Federviehzucht. Bienenucht. Fleischverzehr. Gesammtbestand an Viehstand. Forstwirthschaft. Jagd. Fischerei. (37 - 48)
12. Fabrikindustrie und Handwerk.
Fabriken. Brennereien. Brauereien. Handwerk. (48 - 50)
13. Handel und Verkehr.
Allgemeine Handelsverkehre. Getreide-Handel. Verkehr an der Landesgrenze. Markt-Handel. Schlachtgewerbe. Zollverkehre. Telegraphen-Verkehr. Diepstverkehre. (51 - 55)
14. Verkehrs-Straßen. (55 - 57)
15. Verhältnisse der arbeitenden Klasse. Abwehr der Verarmung.
Lohnverhältnisse. Anstalten zum Schutz gegen die Verarmung: Kreissparkasse, Kredit-Gesellschaft, Vorschußverein, Sterbekassen-Verein, Ostertheiungs-Kasse, Lebensversicherungs-Gesellschaften. (57 - 61)
16. Armenpflege und Wohlthätigkeit. (61 - 63)
17. Polizei- und Gefängnißwesen. (63 - 65)
18. Sanitäts-Anstalten. (65 - 66)
19. Kirchliche Angelegenheiten.
Eintheilung des Kreises in kirchlichen Angelegenheiten. Seelenanzahl. Anstalt-Adolphi-Verein. Besitzthum des kirchlichen Verbandes. Besoldung der Geistlichen. (66 - 69)
20. Unterrichts-Angelegenheiten.
Zahl der Schulen, Lehrer und Schüler. Vermögen der Schulsciäien. Aufwendungen für Schulzwecke, insbesondere für Vorschußschulen. (69 - 70)
21. Staats- und Provinzial-Abgaben.
Directe Staatsabgaben: Grund-Gebäude-Classensteuer, Gewerbesteuer. Indirecte Staatsabgaben: Brandweinsteuer, Tabaksteuer, Provinziale-Abgaben. (71 - 75)
22. Kreisverwaltung und Kreishaushalt.
Organisation der Kreisverwaltung. Organisation der Kreishaushalt und des Kreises. (75 - 78)
23. Gemeindeverwaltung und Gemeindehaushalt.
Organisation: Verfassung der Stadt Marggrabowa, Kämmerei, Vermögen (Steuer und Einkommen), Stadt-Schulen-Stadthaushalt. Landgemeinden: Verfassung, Vermögen. Gemeinde-Schulen. Haushalt. (78 - 81)
24. Militair-Verhältnisse.
Gliederung des Kreises in militärischen Abzeichen. Rekrutirungs-Geschäft. Zahl der zum Armeedienst tauglichen Söhne. Zahl der im stehenden Heer, in der Reserve in der Landwehr stehenden Personen. Vereine für militärische Zwecke. (81 - 83)
25. Civil - und Kriminal-Justiz.
Zuständigkeit und Zahl der bei derselben angestellten Beamten. Eintheilung der Scheid-Manneschaft und Justiz des Scheid-Gerichts. Geschäftigkeit des königl. Kreis-Gerichts. Civil-Prozeß. Kriminal-Prozeß. Anmerkung: Bestandschaften und Konkursen. Notariat. Registrirungen. Hypotheken. Vollstreckung. Zahl der Dienststellen. Handlungen der freiwilligen Gerichtsbarkeit. Eintragungen und Löschungen bei dem Handelsregister. Statistische-Uebersicht der Thätigkeit der Schwurgerichte. (83 - 88)
26. Erster Anhang, enthaltend das Ortschafts-Verzeichniß des Kreises Oletzko. (89 - 97)
27. Zweiter Anhang, enthaltend die Uebersicht über die Ergebnisse der Grund- und Gebäudesteuer-Veranlagung. (97 - 110)
28. Dritter Anhang. Uebersichts-Karte von den im Kreise Oletzko gelegenen trigonometrischen Punkten. (110 - 110)
