www.olecko.info

W granicznej puszczy zwanej Wielką Puszczą (Grosse Wildniss) w miejscu gdzie rzeka Lega wypływa z Jeziora Oleckie Wielkie jest wzniesienie otoczone wodami jeziora i rzeki. W tym dogodnym do obrony miejscu prawdopodobnie znajdowało się grodzisko pruskie.  Pozostałości grodziska zaznaczone zostały na XVIII wiecznej mapie jako Alte Burglage.  

Podziały terytorialne państwa krzyżackiego na pocz. XV W. Wg M. Biskupa i M. Pollakówny. 1 - granice państwa Zakonu Krzyżackiego z 1454 r., 2 — granice okręgów, 3 - stolice komturstw i latyfundiów biskupich, 4 - stolice większych wójtostw krzyżackich i kluczy biskupich, 5 — zamki krzyżackie i biskupie, nie będące stolicami okręgów, 6 — Inne miejscowości. Dzieje Warmii i Mazur w zarysie. Tom1. Od pradziejów do 1870 roku. PWN. Warszawa 1981.

Po opanowaniu tych ziem przez Zakon Krzyżacki przez  długie lata były to tereny bezludne i dzikie aż do początku XVI wieku. Nic więc dziwnego, że w Piotr z Dusburga, napisał: “Et sic terra Sudoviae usque in praesentam diem remanet desolata” (I tak oto ziemia jaćwieska do dziś pozostaje bezludna).

Puszcza była wyludniona ale zapuszczali się do niej myśliwi, rybacy, smolarze i bartnicy, którzy potrafili ciągnąć korzyści z jej obfitych zasobów.

Pod koniec XIV wieku z zamku leckiego (giżyckiego) prowadziła na Litwę przez obszar dzisiejszego powiatu oleckiego jedna z dróg. Teren między jeziorem Bierk, które obok Lixdunen było miejscem magazynowania żywności na drogę powrotną, określono jako “górzysty”, co niewątpliwie musiało oznaczać Szeskie Wzgórza w północnej części powiatu oleckiego. Jedno odgałęzienie tej drogi w kierunku wschodnim przebiegało pomiędzy Małym i Wielkim Jeziorem Oleckim. Ten szlak komunikacyjny odgrywał także w przyszłości ważną rolę, ponieważ łączył miasta polskie z portami bałtyckimi, a miejsce, w którym ta droga handlowa przecinała Legę między oleckimi jeziorami, miało stać się siedzibą pierwszego miasta założonego w przygranicznej strefie puszczy — Olecka.

W tym czasie dla wygody polujących w puszczy dostojników, po drugiej stronie Jeziora Oleckie Wielkie zbudowano domek myśliwski (Jagdbude) – Bude Oletzky. Tę niewielką budowlę wykonano z drewna, prawdopodobnie wyposażona była w kunsztownie murowaną piwnicę - jak to miało miejsce nad jeziorem Łaźno (Haszno). Po przeniesieniu siedziby starostwa do Olecka, najpewniej „zameczek" ów porzucono. Zachowane ślady na powierzchni terenu pozwalają określić to miejsce w Możnych nad Jeziorem Oleckie Wielkie, które do początku XX wieku tutejsza ludność nazywała Górą Zamkową lub Dworczyska. 

7 września 1544 roku książę Albrecht Hohenzolern (Markgraf Albrecht der Ältere von Brandenburg (1490 - 1568)) udał się w podróż po wschodnich peryferiach księstwa w celu kontroli przebiegu osadnictwa w nadgranicznym terenie, napisano, że wyjechał “do Olecka w straduńskiej puszczy”. Być może wtedy właśnie, gdy podziwiał malowniczą okolicę, zrodził się w jego umyśle plan założenia w tym miejscu miasta.

W czasie, kiedy książę Albrecht odwiedzał Olecko i Straduny, starostami książęcymi, sprawującymi bezpośredni nadzór nad zasiedleniem owej puszczy straduńskiej, byli: Kaspar von Aulack (1529 r.), Michał von Eysack (od 1545 do 1550 r.) i Krzysztof von Glaubitz (od 1550 r.), starosta “Stradun i Olecka”, który otrzymał starostwo w zastaw.

Według historyka Hennenbergera założenie Olecka łączy się ze spotkaniem w domku myśliwskim króla polskiego Zygmunta Augusta i jego lennika, a jednocześnie wuja - księcia Albrechta. Na pamiątkę spotkania władcy postanowili założyć po obu stronach granicy dwa miasta. To po stronie litewskiej nazwane zostało od imienia króla Augustowem, drugie zaś, po stronie pruskiej nazwane zostało od magrabiowskiego tytułu Albrechta z dodanym polskim sufiksem - Marggrabowa. 

Jan Sembrzycki w swej pracy z 1889 roku „Przyczynki do charakterystyki Mazurów pruskich” przytacza mazurskie podanie: "Dawno, dawno temu książę Albrecht brał udział w polowaniu w tutejszych niezmierzonych lasach. Puścił się w pogoń za okazałym jeleniem, ten jednak zranił łowcę. Osamotniony w puszczy książę znalazł pomoc i schronienie w chacie pustelnika. Na pamiątkę szczęśliwego ocalenia władca zdecydował się założyć miasto, a w kościele zawisł kunsztowny żyrandol w kształcie głowy jelenia – szesnastaka (poroże z ośmioma odnogami na każdej z tyk), zwany także w tradycji XVII-XVIII wieku meluzyną. Miejsce książęcego schronienia w pustelniczej chacie jeszcze w XIX wieku miała wskazywać stara czereśnia".  Faktycznie w kościele w Margrabowej jeszcze w końcu XVIII wieku wisiał wspaniały świecznik  przedstawiający głowę jelenia, ale ile miał on wspólnego z legendą nie wiadomo.

Pierwsza wzmianka o planie założenia nowego miasta w starostwie straduńskim znajduje się w memoriale zatytułowanym “Co Henryk Kroszel i Krzysztof Szafstedt powinni wymierzyć w węgorzewskiem” 7 października 1559 r..  Kroszel był starostą Kłajpedy, Krzysztof von Krösten Szafstedt — starostą W Taplakach. Obaj oni otrzymali polecenie udania się razem z mierniczymi w okolice Stradun w celu dokonania różnych pomiarów i dokładnego przeprowadzenia badań terenowych. Niebawem też znaleźli miejsce położone nad Jeziorem Oleckim Wielkim aby wymierzyć i przeznaczyć pod kolonizację część puszczy w starostwie straduńskim. Na wykonanych przez nich szkicach (przechowywanych w bibliotece w Berlinie) widoczny jest zarys jeziora i miejsce gdzie ma być miasto o nazwie Markgrafenstadt.

"Bude Oletzky" na przedlokacyjnym szkicu terenu pod przyszłe miasto (ok. X 1559 r.), w: Berlin–Dahlem, Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz, Etats–Ministerium EM 103g H.A. Olecko (Grenzsachen 1533–1608), 434

W przeciwieństwie do innych miasteczek, które rozwinęły się z wcześniejszych osad wiejskich, Olecko założone zostało w 1560 roku w puszczy na tzw. „surowym korzeniu”, czyli budowane było na wykarczowanym terenie od podstaw. Na nowe miasto przeznaczono 100 włók (1 włóka chełmińska = ok. 16,8 ha), a 40 włók  na folwark książęcy.

Do 1560 roku starosta książęcy urzędował oficjalnie w Stradunach. W tym roku starostwo zostało formalnie przeniesione do nowo lokowanego miasta Olecka. Zamek straduński był jeszcze wykorzystywany przez starostę, który był nazywany przemiennie starostą oleckim lub straduńskim.

W 1578 r. okręg administracyjny wokół Margrabowej otrzymał nazwę “Oletzko”.

Radca kamery książęcej Kaspar von Nostiz (1500-1588) wspominał w opisie gospodarki poszczególnych starostw w „Haushaltungsbuch des Furstentums Preussen" z 1578 roku, że nad Jeziorem Oleckie Wielkie rozpoczęto budowę książęcego folwarku, na który jeszcze przed lokacją miasta wybrano najlepsze tereny w okolicy. A ponieważ przynoszące duże zyski prawo przemiału zboża stanowiło regale panującego, nie dziwi zatem, że na wolniźnie szybko zamkowej wybudowany został młyn. Znajdował się on po tej samej stronie rzeki, co zamek.

Kaspar von Nostiz  wymienia: Oletzko, starostwo, siedziba starosty, budy myśliwskie., wieś, folwark. 

Wymienia także miasto Marggrabowa dodając, że dawniej nosiła nazwę Oletzko.

Obszar wraz  z dworek oleckim, budynkami gospodarczymi i zamieszkującą tam ludnością tworzył tzw. jurydykę, stanowiąc teren wyłączony spod kompetencji władz miejskich. Wzgórze otoczone było z trzech stron naturalnym granicami, jeziorem i rzeką, a tylko jego granica południowo-wschodnia wymagała dodatkowego zabezpieczenia wałem ziemnym i palisadą.  W końcu XVI wieku do ochrony służyło dwunastu  wolnych z tego starostwa.  Jednak pełnienie straży okazało się dla nich zbyt dużym ciężarem i 18 marca 1596 roku  przekazali oni na ręce starosty pismo, w którym prosili o uwolnienie ich od obowiązku, gdyż zaniedbują przez to własne gospodarstwa. Twierdzili, że choć szukają do pełnienia nocnych straży na zamku  zastępców, którym by za to chętnie zapłacili, to nikt nie chce się zgodzić. Wolni prosili, aby zmniejszyć im ten obowiązek do pełnienia czterech wart w miesiącu, a jeśli rzeczywiście dwór znajdzie się w niebezpieczeństwie, to natychmiast przybędą z pomocą. Na tę propozycję książę wyraził zgodę, uznając, że aktualnie krajowi nie grozi niebezpieczeństwo.

Dwór z folwarkiem położony obok miasta służył nie tylko jego lepszej obronie, ale obrastając wiejskim zapleczem stawał się stymulatorem przemian osadniczych i był ośrodkiem życia gospodarczego, rolniczego i produkcyjno-rzemieślniczego. W czasach  księcia Albrechta domena książęca składała się przede wszystkim  ze  wsi czynszowych i szarwarkowych oraz z około siedemdziesięciu folwarków, a także  kilkudziesięciu owczarni, licznych młynów i stawów rybnych.  

Caspar Hennenberg w najstarszym dziele historyczno-geograficznym z 1595 roku dotyczącym przeszłości Prus "Erclerung der Preussischen grössern Landtaffel" nadal wymienia dwie budy myśliwskie (Jagdbude), które znajdują się w ówczesnym starostwie straduńskim:  Haschnen (Łaźno) i Oletzko (Olecko). Autor podaje, że budy znajdują się po litewskiej  (wschodniej)stronie jeziora.

Caspar Henneberger. Erclerung der preussischen grössern Landtaffel oder Wappen... Königsperg: Osterberger, 1595.

Informacja Caspar Henneberger o Oletzko Ampthoff (dwór starostwa) i nowym mieście Marggrabowa. Wcześniej wymieniał budy myśliwskie Jagdbuden (Jagdtpuden). W Elku wymieniany jest zamek (Schlos) a w Olecku i Stradunach  tylko Ampthoff.

Caspar Henneberger.  Grosse Landtafel von Preussen: In 9 Blättern (1. Ausg. vom Jahre 1576) ; von neuem in d. Größe d. Originals hrsg durch d. königl. physik.-ökonom. Ges. zu Königsberg i. Pr. im Jahre 1863.

W 1619 r. urząd starostwa na stałe przeniesiony zostaje ze Stradun do Olecka.

W późniejszym rejestrze budowli i zabytków wschodniopruskich zanotowano, że starosta książęcy Krzysztof Albrecht von Schönaich nad Jeziorem Oleckim Wielkim rozpoczął w 1654 roku budowę okazałego zamku - siedzibę starostów książęcych. Obszar zamku oleckiego wraz z budynkami gospodarczymi, jak i zamieszkującą na podzamczu ludnością tworzył wolniznę zamkową, tzw. jurydykę - teren wyłączony spod kompetencji władz miejskich. Zamek położony obok miasta służył nie tylko jego lepszej obronie, ale obrastając wiejskim zapleczem, stawał się stymulatorem przemian osadniczych był ośrodkiem życia produkcyjno-rzemieślniczego.

W 1656 r. zamek został ograbiony i spustoszony podczas najazdu tatarskiego.

 Zamek olecki. Rysunek autora wykonany na podstawie opisów z literatury. 2014 r.

Ze starostwa w Stradunach do folwarku i zamku prowadziła droga wzdłuż zachodniego brzegu Jeziora Oleckie Wielkie. Ta droga była pierwszą, najstarszą ulicą w Olecku. Na planie Olecka z XVI wieku nosi nazwę Zamkowa (Schloss Straße). Dalsza jej część prowadząca na południe nazwana była Wieliczkowską (Wielitzken Straße). Po obu stronach ulicy na kolejnych parcelach zamieszkiwali rzemieślnicy (kowalie, garncarze, rymarze itp.). Domy wznoszono wzdłuż ulicy między Jeziorem Oleckie Wielkie i podmokłymi łąkami na południu, które potem zostały zmeliorowane. Takie tereny nazywano "Holländerei" a po polski Olądrami. Dlatego potem ulicę nazwano Holländer Straße (Holenderską). Po 1945 roku ulicy nadano nazwę Mazurska.

Na planie miasta Olecka z XVIII wieku w książce Christiana Grigata "Die Geschichte des Kreises Treuburg" zaznaczono zabudowaniu w miejscu, zarys umocnień ziemnych, miejsce po starym zamku lub grodzisku (alte Burganlage) oraz folwark książęcy.  Grigat Ch., Die Geschichte des Kreises Treuburg, 1938

W 1748 r.  zamek widział August Hermann Lucanus i opisał go w następujących słowach: “Znajduje się on na końcu miasta, jest obszerny, z trzema wieżami. Na środkowej wieży znajduje się zegar... Z górnych komnat zamku roztacza się rozległy widok na okolicę... Po stronie wartowniczej położona jest kamera z dworem i budynkami gospodarczymi”.

W 1752 r. w  budynkach zamkowych umieszczono stadninę królewską (Königlichen Landgestüts).

10 grudnia 1756 roku wiele pomieszczeń zamkowych było pustych. gdyż dyrektor Kamery Litewskiej Johann Friedrich Domhardt (1712-1781), który zaproponował, aby pracownicy budowanej szkoły, na pewien czas zamieszkali w  zamku. 

Wieczorem 20 maja 1776 roku, około godz. 23, od uderzenia pioruna zaczął się pożar wieży oleckiego kościoła. Początku pożaru nikt nie zauważył i dopiero o trzeciej nad ranem ogień został dostrzeżony przez mieszczanina o nazwisku Hintz, pełniącego tej nocy wartę na zamku. 

W XVIII wieku zamek olecki zaczął podupadać, co miało zapewne związek ze zmianami w administracji publicznej i likwidacją urzędu starostów książęcych. Ostatnim starostą książęcym w Olecku był generał kawalerii Christoph Carl von Bülow w latach 1773—1788.

Na początku XIX wieku Olecko objęła istotna reforma administracyjna, w wyniku której miasto stało się siedzibą nowego powiatu. Rozpoczął się na wsi pruskiej proces stopniowego uwłaszczania chłopów, a zadłużony rząd pruski sprzedawał majątki państwowe prywatnym właścicielom i dorobkiewiczom.

W roku 1822, po pożarze i skasowaniu urzędu stadniny królewskiej budynki zamku zostały przeznaczone na sprzedaż.  

W 1825 roku cała nieruchomość razem z zabudowaniami gospodarczymi dawnego majątku przyramkowego (jurydyki) wystawiona została na sprzedaż za 2000 talarów. Król pruski Fryderyk Wilhelm III przeznaczył wspaniałomyślnie z tej sumy kwotę 1000 talarów na rzecz fundacji wdowy, pani Elizabeth von Gräfendorf, która w swym testamencie z 1807 roku przeznaczała cały swój majątek na siedzibę fundacji Gräfendorfów (Zakład Wychowawczy dla Osierociałych Dziewcząt- Graefendorffschen Waisen—Madchen—Erziehung Anstalt), a na wykonawcę swej woli wyznaczyła pastora Jana Andrzeja Frenzla z Gąsek.

W “Encyklopedii Powszechnej” z 1864 roku czytamy, że „Nad jeziorem oleckowskim sterczą dotąd ruiny zamku Olecka, od którego bliscy mieszkańcy miasto samo dotąd Oleckiem nazywają”. Do końcu XIX stulecia wspominano, że na ścianie jednego z pomieszczeń widoczne były krwawe plamy, będące śladem bratobójstwa. W żaden sposób nie można było ich zamalować ani usunąć.

W latach 1873 - 1892 w budynkach na Placu Zamkowym umieszczono Domu Sierot pastora Ballnusa. Na czele zakładu stał kierownik (Hausvater), dziewczynkami opiekowały się m.in. członkinie Ojczyźnianego Związku Kobiet oraz panie Meyherr i Messling. Dzieci kształcono na poziomie szkoły elementarnej, przebywały w zakładzie do momentu konfirmacji. Dom Ballnusa był w stanie zaopiekować się 60 sierotami. W 1873 roku w zakładzie przebywało 28 chłopców i 27 dziewcząt.

Od początku domem kierował diakon Koch z Duisburga, a nauczali m.in. diakon Lindemuth, pani Iwannowius, Eduard Bork, Heinriette Baron, Rudolf Meyer. Koch był kierownikiem domu Ballnusa do 1879 roku, kiedy został odwołany i skazany na długoletnie więzienie po ujawnieniu niedopuszczalnych zachowań wobec swoich podopiecznych. Jego następcą został przybyły z Nadrenii diakon Schmalgemeyer. Zakład w wyniku afery Kocha znalazł się w kryzysie finansowym, trwającym do końca lat osiemdziesiątych. Po dokonanej wówczas reorganizacji towarzystwo liczyło 188 osób, spośród których 131 było mieszkańcami Olecka. 

21 października 1892 roku  Dom Sierot Ballnusa przeniesiono na ulicę Gołdapską.

W 1897 roku w północnej część Placu Zamkowego zbudowano budynek starostwa powiatowego. Obok budynki mieszkalne pracowników starostwa w 1911 r.

Wśród miejscowej ludności krążyły pogłoski o istnieniu w dawnych czasach tajemnego podziemnego przejścia prowadzącego od oleckiego zamku pod jeziorem Olecko Wielkie i wychodzącego w leżącym za jeziorem lesie w miejscu nazywanym „Dworzyska”, gdzie był domek myśliwski. 

 2 stycznia 1910 roku do Towarzystwa Historycznego „Prussia" w Królewcu zwrócił się w tej sprawie urzędnik z Margrabowej, niejaki Papendick. Przypomniał krążące przekazy na temat podziemnego tunelu i sugerował, że może jakieś jego szczątkowe elementy, na przykład wejście i wyjście, jeszcze się zachowały. Zapytywał, czy nie należałoby przeprowadzić badań w miejscu wybrzuszenia terenu, które to przedsięwzięcie, jego zdaniem, nie wymagałoby wielkich nakładów finansowych. Zaproponował też, żeby zacząć od zebrania informacji od starszych osób. Trzy dni później do Towarzystwa Historycznego „Prussia" skierowane zostało kolejne pismo w tej sprawie. Prawdopodobnie jakiś wyższy urzędnik, któremu najpierw przesłano pismo Papendicka, wyjaśniał, że przy informacjach na temat podziemnych korytarzy zawsze należy kierować się rozsądkiem i zachować duży krytycyzm. Nie ma zamku, kościoła czy klasztoru, o którym ludzie nie opowiadaliby podań o podziemnych przejściach. W większości wypadków informacje te okazywały się nieprawdziwe. Jeśli chodzi o zamek olecki, zdaniem urzędnika należy wątpić, aby przejście takie znajdowało się pod jeziorem i prowadziło przez szeroką równinę. Ostatecznie w liście podkreślono, że przekazy te można zbadać jednak w ramach rozsądnych granic finansowych. Na koniec padła propozycja, aby najpierw to Papendick zebrał dokładne informacje od najstarszych mieszkańców miasta, a następnie dopiero wykonać wykopy lub zbadać teren poprzez sondowanie.

Długi Mostek i budynek starostwa około 1911 r. Ze zbiorów Z. Bereśniewicza.

Sprawa ta nie zainteresowała Towarzystwa Historycznego, gdyż 11 czerwca 1911 roku, do Towarzystwa Historycznego wpłynęło pismo, w którym nadawca prosił odpowiedź na list z 5 stycznia 1910 roku i zapytywał, czy sprawa zbadania podziemnego przejścia w Olecku znalazła jakąś kontynuację. Był to, niestety, ostatni zachowany list w tej ciekawej sprawie.

W czasie I wojny światowej od 16 listopada 1914 r.  do 11 lutego 1915 r. w budynku mieścił się mieścił się sztab 10 Armii Rosyjskiej. Po wycofaniu się Rosjan z Prus Wschodnich,  6 marca 1915 r. do Olecka została przeniesiona Kwatera Główna X Armii (Das Hauptquartier des X Armeeoberkommandos).  Dowódcą X Armii  był  generał (Generalfeldmarschall) Hermann von Eichhorn, a szefem sztabu pułkownik Emil Hell. Wojskowi zajęli budynek Starostwa Powiatowego przy ulicy Zamkowej i dawne budynki mieszkalne pracowników starostwa. Kwaterą Eichhorna była Villa Schiborr (obok kościoła katolickiego). W kwaterze w Olecku  przebywał także generał Paul von Hindenburg z szefem sztabu Ludendorfem oraz Friedrich August III von Sachsen.  Kwatera sztabu w Olecku była do 8 sierpnia 1915 r., a 29 września 1915 r. została przeniesiona do  w Wilna.

Hindenburg przed wejściem do budynku starostwa. Grenz Rudolf. Der Kreis Treuburg. Ein ostpreussische Heimatbuch, Lübeck 1971.

Od sierpnia do grudnia 1945 r. w budynku dawnego Starostwa Powiatowego w Olecku (ul. Plac Zamkowy 3) kwaterował 36 batalion saperów z 5 Mazurskiej Brygady Saperów, rozminowywał odcinek rzeki Rospuda i jeziora, Raczki, Bakałarzewo do miejscowości Filipów.

Po odbudowie od 1946 budynek był siedzibą XIV Ośrodka Szkoleniowego. Od 1951 r. do 1959 mieścił się tu internat. Od 1959 r. budynek przeznaczony zostaje na cele dydaktyczne Zasadniczej Szkoły Zawodowej. Szkoła zmieni nazwę od roku 1978/79 na  Zespół Szkół Zawodowych w Olecku, a od roku 1993/94 na Zespół Szkół Technicznych w Olecku.  

W czasie robót wykopaliskowych, prowadzonych w latach osiemdziesiątych XX wieku od strony południowej budynku dawnego starostwa, odsłonięto fragmenty konstrukcji siedemnastowiecznego zamku z wyraźnie widoczną basztą narożną tej starej budowli.

 W 2022 r. w ramach projektu „15 sekund historii oczami młodzieży. Zamki, koszary i legendy” makietę zamku wykonał Yurgen Zholonkovski.

Literatura:

Demby R., Olecko Czasy, ludzie, zdarzenia. Urząd Miejski w Olecku 2000.

Dzieje Olecka 1560-2010, red. S. Achremczyk, Olecko 2010

Grigat Ch., Die Geschichte des Kreises Treuburg, 1938

Olecko. Z dziejów miasta i powiatu, pod red. A. Wakara, Olsztyn 1974.

Treuburger Heimatbrief, Kreisgemeinschaft Treuburg e.V. 

Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990.

Józef Kunicki