|
18.03.2008
Od dłuższego czasu przyglądam się północno-wschodniej Polsce z rosnącym
rozgoryczeniem. Sposób, w jaki pielęgnujemy tę przestrzeń, jest dwuznaczny.
A może po prostu skandaliczny?
Rąbią drzewa przydrożne na Mazurach. Pracownicy służb drogowych tną stare
szpalery sadzone wzdłuż krętych szos jeszcze "za Niemca". Brzozy, jesiony,
kasztanowce, lipy. Te same, które latem zmieniały się w zielone wąwozy,
dając wytchnienie od słońca, a w zimowe miesiące pochylały się niczym
pogrzebowe chorągwie. Element tak niezbędny w północnym krajobrazie jak
wieża ciśnień czy dworzec z czerwonej cegły. Rąbią pomiędzy Białą Piską i
Ełkiem, wokół Olecka, pod Kętrzynem.
Przyczyny są proste: drogi zbyt wąskie, ruch samochodowy coraz większy.
Ciągną poszarpanymi zygzakami asfaltu tiry z tranzytem, turyści,
przemytnicy, gastarbeiterzy. Ciągnie naród zajęty budowaniem nowej
rzeczywistości. W sobotnie noce wracają autami pijane chłopaki z zabaw.
Prędkość podróży wciąż rośnie, łatwo wypaść z zakrętu albo wbić się w
wiekowe drzewo. Każdy tydzień przynosi informacje o śmiertelnych ofiarach
północnego piękna.
W tunelach drzew, na krańcu każdej prostej, widać jednak problem ogólniejszy
niż odległość pni od pobocza: w północno-wschodniej części Polski pragmatyzm
wchodzi w ostre zwarcie z pięknem.
To starcie ma szczególny posmak, dokonuje się bowiem w niezwykłej
przestrzeni. Nazwijmy ją za Janem Józefem Lipskim i Robertem Trabą z "Borussii"
przestrzenią depozytu. Mikrokosmosem otrzymanym w niespodziewanym spadku.
Zarówno Lipski, jak i Traba mieli na myśli całość terenów, które po wojnie
przeszły z rąk niemieckich w polskie, ja ograniczę się do przestrzeni Mazur.
Od dłuższego czasu przyglądam się jej z rosnącym rozgoryczeniem. Sposób, w
jaki pielęgnujemy ów depozyt, jest dwuznaczny.
Dwuznaczny czy skandaliczny? Zostawmy znak zapytania - to, co dzieje się
obecnie na Mazurach, jest zbyt skomplikowane, by dokonać prostego gestu
negacji.
Tak, jest we mnie rozgoryczenie. Pragmatyka i piękno nie muszą się
wykluczać. Chęć wygodnego życia może dopełniać potrzebę pielęgnowania
historii. Tymczasem, i tego właśnie nie mogę zrozumieć, na Mazurach owa
oczywistość nadal wygląda na wielką tajemnicę. Dlatego na stykach nowej
Polski i pejzażu porzuconego przez uciekających zimowymi drogami na zachód
Mazurów słychać zgrzyty.
Zgrzytem są plastikowe okna wstawiane w przedwojenne budynki z czerwonej
cegły. Pasują jak adidasy do smokingu. Zgrzyta, kiedy klinkier, nieodłączny
element architektury mazurskiej, znika pod plastikowymi panelami,
styropianem albo różowym tynkiem.
Wspaniale, że moje rodzinne miasto odwróciło się po pięćdziesięciu latach
twarzą do jeziora i znowu tłoczno jest na bulwarach. Prawie jak na
przedwojennych pocztówkach. Tradycja odżyła, można wypożyczyć żaglówkę albo
wypić piwo w cieniu parasola. Jeszcze pięć lat temu było to nie do
pomyślenia.
Dlaczego jednak nowa twarz ma tak tandetny charakter, dlaczego szczytem
mazurskiej myśli estetycznej są szprosy w plastikowych oknach, gięte
balustrady i łamany dach, identyczne jak w innych częściach kraju? Dlaczego
w nowej architekturze nie widać żadnych nawiązań do lokalnej architektury
przedwojennej?
Piętnaście lat po upadku komunizmu na Mazurach dzieje się proces
paradoksalny: z jednej strony nie boimy się tożsamości i pamięci przez
dziesięciolecia traktowanych jak obce. Ile to już pokoleń traktuje depozyt
jak swoją własność? Na przedwojenne cmentarze ciągną młodzi mieszkańcy
Mazur, nie tylko po to, żeby inwentaryzować nagrobki. Również po to, żeby
zachłysnąć się północną melancholią, dotknąć historii miejsca, w którym się
urodzili.
Ta historia złożona z żelaznych krzyży, nazwisk Rogalla,
Kutschinsky czy napisów wyłażących ciągle jeszcze spod warstw starego tynku,
w naturalny sposób z cudzej zmieniła się we własną.
|
Przymiotnik "pruski" już od dawna nie parzy, więcej, stał się dla kolejnych
pokoleń Polaków urodzonych na Mazurach powodem do dumy. Bo "pruski" w
potocznym rozumieniu, bardziej niż arogancję i wojskowy dryl, oznacza
fantastyczną spuściznę architektoniczną, dziki pejzaż, krainę przewianą
chłodnym wiatrem.
Jak to pogodzić z faktem, że znikają mityczne Mazury? Tak się bez wątpienia
dzieje. Nie ma ów proces nic wspólnego z moją osobistą tęsknotą za krajem
lat dziecinnych i niegdysiejszymi śniegami. Świat ciszy, melancholii,
niezrozumiałej nostalgii, pejzaż Siegfrieda Lenza czy Erwina Kruka po prostu
odchodzi. Mazurscy harcerze chcieli policzyć kiedyś samowole budowlane w
sercu Mazur, czyli powiecie piskim. Zatrzymali się na cyfrze 2500. Mazury, a
przynajmniej ich najpiękniejsza część, zmieniły się w zagłębie turystyczne.
I nie byłoby w tym nic złego, gdyby nie jakość turystyki. Nowe Mazury to
szczyt sezonu w Mikołajkach, Mrągowie, Piszu, Giżycku, miejscowościach,
które już dawno skreśliłem z mapy wakacyjnych wędrówek, przez kilka letnich
miesięcy nie oferują one bowiem nic poza hałasem i brudem. To jazgotliwa
rzeczywistość, wymarzona dla amatorów ścigaczy wodnych. W wakacje
przypominają landrynkę, a po sezonie nowoczesne pobojowisko, przez które
przewaliła się horda ludzi spragnionych szybkiego i intensywnego wypoczynku.
Pozostaje krajobraz pełen śmieci, puszek po piwie i tęczowych plam benzyny
na wodzie jezior.
Depozyt to nie tylko oczywiste składniki pejzażu mazurskiego wymieniane
przez Trabę: cmentarz, kościół neogotycki, dworzec, zamek krzyżacki, pałac
lub dwór. Również drogi, wygląd domów jednorodzinnych, falistość pejzażu.
Wiedza, że pomyłki architektoniczne wielkości hotelu Gołębiewski w
Mikołajkach skutkują fatalnymi pęknięciami w krajobrazie. Poczucie, że nie
wszędzie wolno budować. Takiej świadomości nie ma. Dlatego krajobraz
mazurski niszczeje szybciej niż w czasie PRL-u, kiedy północny wschód był
miejscem trudno dostępnym i zahibernowanym jak w bryle lodu.
Przez dziesiątki lat depozyt niszczał powoli. Rozpadały się w spokoju
podmiejskie dwory. Miło buzował w piecach ogień podsycany poniemiecką komodą
czy krzesłem. Zniszczone radzieckimi moździerzami miasta projektowano tak,
by zerwać jakąkolwiek ciągłość pomiędzy nową architekturą a przedwojennymi
pozostałościami. Cudze spokojnie znikało z pejzażu. Naprzeciwko kamienic
zamożnych mieszczan wyrosły kanciaste bloki, w zachowanych pierzejach
pojawiły się żelbetowe plomby.
Mazury nie były wyjątkiem i nie byłoby potrzeby rozdrapywania starych ran po
raz kolejny, gdyby nie to, że pojawiają się nowe. Nie wypracowaliśmy
dotychczas refleksji, jak pogodzić ochronę mazurskiej przestrzeni z
oczywistą potrzebą wygody. Jeżeli refleksja ta się pojawia, to w wąskich
kręgach historyków. Nie promieniuje na zewnątrz.
Oczywiście załamuję ręce nad prawidłowością szerszą, niezwiązaną wyłącznie z
Mazurami: cały kraj przestaje być terenem egzotycznym i melancholijnym.
Znamienne, jak widzi Polskę gwiazda niemieckiego dziennikarstwa Wolfgang
Buscher, który w książce "Berlin - Moskwa: podróż na piechotę" opisuje swoją
pieszą peregrynację przez Europę Środkową. Polska jest dla niego jednym
wielkim placem budowy, składem materiałów budowlanych, hurtownią glazury,
ale na pewno nie ziemią mityczną. Ta po 1989 roku odsunęła się dalej na
wschód.
Gdzie zaś szukać resztek mitu mazurskiego? Może zimą albo w środku
deszczowej jesieni, może daleko od serca regionu, które bije pospiesznie i
bezmyślnie?
Czy z rozgoryczenia może narodzić się całościowy projekt, który ochroniłby
więcej niż pojedyncze klejnoty wyłuskane z krajobrazu? Trudno mi to sobie
wyobrazić. Nie zmienimy Mazur w skansen, nie otoczymy ich drutem kolczastym.
Istnieje społeczne przyzwolenie na ochronę jedynie ułomków depozytu. Warto
zresztą przypomnieć, że kilkanaście lat temu przyrodnicy podnosili pomysł
powołania Mazurskiego Parku Narodowego. Projekt spotkał się z miażdżącą
krytyką.
Nie ma prostej odpowiedzi na pytanie, czy minione 15 lat to czas
rzeczywistej restauracji mazurskiego depozytu, czy raczej kolejny etap w
dziejach jego rozpadu.
Co więcej, publiczne nawoływanie do zdecydowanej ochrony mazurskiego
dziedzictwa wymaga sporej odwagi. To nie jest sprzyjający czas do stawiania
pytań o ciągłość, ochronę itd. Błyskawicznie odzywają się głosy irytacji: że
bieda, trzeba się rozwijać, że budujemy z tego, co mamy, a nie z tego, co
chcielibyśmy mieć. Że drewno jest droższe niż plastik, a dzieci w mazurskich
szkołach marzną. Że gdyby nie kilkumiesięczny nalot turystów każdego roku,
Mazury umarłyby z głodu. I tak dalej. Trudno odmówić takiemu rozumowaniu
racji. Ale czy estetyka zawsze podąża śladem zamożności?
Jeżeli tak, to nie ma powodu do obaw - za kilkanaście lat mieszkańcy
północno-wschodniego zakątka Polski z pewnością będą mieli więcej pieniędzy
niż obecnie, zaczną budować z większym szacunkiem dla pejzażu i historii.
Zerwiemy paskudny tynk, a w przedwojennych szkołach wymienimy okna z
plastikowych na drewniane. A szpalery drzew? Na miejscu wyciętych drzew
posadzimy nowe, bogatsi o refleksję, że mazurskimi drogami trzeba po prostu
jeździć wolniej.
Trudno w to uwierzyć. Na razie tak zwana konieczność historyczna triumfuje.
Jeżeli zwycięży, zostaną nam w spadku kościoły, cmentarzyki, stare dworce -
pojedyncze zabytki zatopione w tandecie i bylejakości.
Źródło: Gazeta Wyborcza,
21.05.2006, Autor: Michał Olszewski
Foto: www.olecko.info
|
